Σάββατο 21 Ιουλίου 2012

Τα Αρχέτυπα της Γυναίκας στον Αρχαίo Ελληνικό Μύθο (A' Μέρος)


A Grecian Lovely - J.W. Godward

Πίσω από τις πολυποίκιλες και πολυώνυμες μορφές, πίσω από τους άπειρους μύθους και τις πολλαπλές, συχνά εντελώς αντιφατικές, παραλλαγές τους, διαχρονικές και κατ’ ουσία αμετάβλητες μέσα στην ρευστότητα της ιστορικής διαδρομής τους, διακρίνονται τέσσερις αρχετυπικές ιδέες, που μοιάζουν να αποτελούν τις βασικές συνιστώσες της έννοιας γυναίκα για την αρχαιοελληνική σκέψη.
Τα αρχέτυπα αυτά γύρω από τα οποία εξυφαίνονται οι φιγούρες των ηρωίδων, που σε μικρότερο ή σε μεγαλύτερο βαθμό τα μορφοποιούν είναι ο έρωτας, η θυσία, η δύναμη και η γνώση. Οι γυναίκες του μύθου εκφράζουν, η καθεμιά με τον τρόπο της, αυτές τις αρχές, παρέχοντας πρότυπα αρνητικά ή θετικά, ανάλογα με τις κρατούσες κοινωνικές αντιλήψεις της συγκεκριμένης στιγμής που γίνεται η πραγμάτευση του θέματος. Ανεξάρτητα από τις πολυποίκιλες δράσεις, κοινός τόπος παραμένει η υπέρβαση του μέτρου. Οι ηρωίδες του μύθου ανατρέπουν τις συμβάσεις και τους περιορισμούς και εξαίρονται – θετικά ή αρνητικά-, κερδίζοντας έτσι την απαγορευμένη για το φύλο τους φήμη.
Ο έρωτας, με την έννοια της πανίσχυρης σεξουαλικής ορμής που μακροπρόθεσμα εξασφαλίζει την διαιώνιση του είδους, την συνέχιση του οίκου και την διατήρηση του γένους και της πόλης, είναι κατ’ εξοχήν χώρος της γυναίκας, για την οποία ο μόνος σχεδόν αποδεκτός ρόλος που μπορεί να παίξει στα πλαίσια της πατριαρχίας είναι ακριβώς να αποτελεί το αντικείμενο της ερωτικής ορμής του άντρα, το σιωπηλό ταμείο που θα αποδεχτεί το γονιμοποιό σπόρο για ν’ αποδώσει τον πολύτιμο καρπό. Δανάη, Ιώ, Καλλιστώ, Αλκμήνη, Κορωνίς, Αίθρα, Αμυμώνη, Τηρώ, Ωρείθυια είναι τα ονόματα μερικών από τις γνωστές ηρωίδες των αρχαίων επικών γενεαλογιών, της ατελείωτης εκείνης χορείας των γυναικών που έγιναν αντικείμενο του πόθου των θεών και των ηρώων και πλήρωσαν με καρτερία και υποταγή την ηδονή που πρόσφεραν. Ακριβό τίμημα της θείας εκλογής που τις εξαίρεσε από την κοινή μοίρα στάθηκε για τις περισσότερες η δυστυχία, αν όχι η καταστροφή. Μόνη τιμή ότι γέννησαν λαμπρά τέκνα που δόξασαν την γενιά τους.
Το θηλυκό, που η φυσική παρουσία του και μόνη φτάνει για ν’ αναστατώσει το αρσενικό και να το κάνει να χάσει τον έλεγχο, πρέπει με κάποιον τρόπο να τιμωρηθεί. Αυτό γίνεται συνήθως μέσα από την ίδια την ερωτική πράξη, που για τους Έλληνες μοιάζει να είναι ο θρίαμβος της αντρικής επιθετικότητας.
Απόλλωνας & Δάφνη - J.W.Waterhouse
Στο επίπεδο της γλώσσας η αντίληψη αυτή παγιώνεται από τα πρώιμα αρχαϊκά χρόνια (8ος αιώνας π.Χ.) με την χρήση του ρήματος δάμνυμι, που σημαίνει δαμάζω και πολύ συχνά επιστρατεύεται για να περιγράψει, μεταξύ άλλων βίαιων δραστηριοτήτων (όπως π.χ. ο πόλεμος ή το κυνήγι), και την ερωτική συνεύρεση. Τα επικά ποιήματα είναι γεμάτα από «δμωές» και «δάμαρτες» -δυο λέξεις που ετυμολογικά σχετίζονται με το δάμνυμι-, σκλάβες δηλαδή και συζύγους, γυναίκες που τις δάμασε η αντρική δύναμη. Στο επίπεδο της εικόνας η ίδια αντίληψη εκφράζεται στην επιλογή του σχήματος της καταδίωξης, που για την εικονογραφία του τέλους του 6ου και του πρώτου μισού του 5ου αι. π.Χ. αποτελεί σχεδόν αναγκαστικό κοινό τόπο για την παράσταση της αρπαγής, που θα εξακολουθήσει να είναι ιδιαίτερα αγαπητό και στον 4ο αι. π.Χ.
Η γυναίκα, όπως ο εχθρός στην μάχη, το θήραμα στο κυνήγι ή η άγρια φύση, είναι ένας αντίπαλος που ο άντρας πρέπει να δαμάσει. Ηρωίδες, όπως η Κασσάνδρα, που αρνούνται να αποδεχτούν τον ρόλο του ερωτικού αντικειμένου και προτιμούν την αυτονομία της παρθενίας, γίνονται θύματα αποτρόπαιων βιασμών, πλάσματα περιθωριακά, που κερδίζουν ίσως τον οίκτο αλλά όχι τον έπαινο.

H αρπαγή της Ελένης
Αντίθετα, για την ωραία Ελένη, το κατ’ εξοχήν αντικείμενο του πόθου για τον αρχαίο μύθο, δεν υπάρχει ψόγος ή τιμωρία. Αντικείμενο αλλεπάλληλων αρπαγών, αιτία του πιο φονικού πολέμου, και όμως την κρίσιμη ώρα φτάνει να γυμνώσει το κορμί της και ο πατημένος άντρας αφοπλίζεται και υπακούει στο κάλεσμα της φύσης που την δύναμή της ενσαρκώνει η ηρωίδα με τον τρόπο ακριβώς που είναι αποδεκτός από την εποχή της, τον τρόπο της αποδοχής των ρόλων. Την ώρα που ο Μενέλαος γυμνώνει το σπαθί, η Ελένη «… είναι σαν θρόισμα μες στην γαλήνη της απανεμιάς, ωσάν της χαρμονής την αβρή πλησμονή, ωσάν το απαλό των ομματιών το βέλος, σαν άνθος έρωτος που σε πλαντάζει». Βέβαια, δεν θα μπορούσε να ισχυριστεί κανείς ότι η Ελένη παρουσιάζει ένα θετικό πρότυπο μίμησης, ωστόσο αποτελεί αναμφισβήτητα ένα πρότυπο αξιοζήλευτο.
Αρνητικό και απόλυτα απορριπτέο είναι το πρότυπο της γυναίκας ηρωίδας που γίνεται ερωτικό υποκείμενο, που η ίδια ερωτεύεται και αποτολμά να εκδηλώσει την επιθυμία της, απειλώντας έτσι καίρια την πεμπτουσία της πατριαρχικής τάξης. «Μα ποιος θα ‘ρθει να πει… των παθιασμένων γυναικών τους ακόλαστους έρωτες και τα πάθη που στοιχειώνουν τα σπίτια; Ο θηλυκός ο πόθος αχαλίνωτος ανθρώπους και θεριά ποδοπατεί και τα κρεβάτια των αντρόγυνων σκορπίζει».
Τέλος, ενσάρκωση αυτού του προτύπου αποτελεί η Φαίδρα, μια ηρωίδα της Κλασσικής εποχής, μια ηρωίδα καινούργια που την δράση της δεν την γνωρίζει ο παλιός μύθος, ένα πλάσμα του Ευριπίδη, του ανθρώπου που με εξαιρετική ευαισθησία και οξυδέρκεια καταγράφει το αδιέξοδο στο οποίο οδήγησε η πόλωση των φύλων που επέβαλε το σύστημα της εποχής του. Έχοντας «τόλμης και θράσους διδάσκαλον» τον έρωτα, η Φαίδρα θα εκφράσει την απαγορευμένη επιθυμία της και θα καταστραφεί, παρασύροντας μαζί της στον όλεθρο και το αντικείμενο του πόθου της.
Η Πηνελόπη & οι μνηστήρες - J.W.Waterhouse
Στα όρια του έρωτα και της προσφοράς βρίσκεται μια από τις πιο γνωστές αρχαίες ηρωίδες, η Πηνελόπη, το διαχρονικό πρότυπο της πιστής συζύγου, της γυναίκας που, υποταγμένη στην μοίρα της, περνάει την ζωή της υφαίνοντας και περιμένοντας τον κύριο της Εστίας της. Η Πηνελόπη είναι βέβαια μια ηρωίδα θετική που προσφέρει το αξιοζήλευτο παράδειγμα προς μίμησιν, αφού ενσαρκώνει με τον πιο αποτελεσματικό τρόπο τις επιθυμητές για τον πατριαρχικό περίγυρο γυναικείες αρετές.
Το ίδιο ισχύει σε γενικές γραμμές για όλες τις ηρωίδες που μορφοποιούν το αρχέτυπο της θυσίας, της ύψιστης και απόλυτης προσφοράς. Η θυσία, που σημαίνει στην κυριολεξία την απώλεια ενός αγαθού που προσφέρεται στο θείο για τον εξευμενισμό του, την εξασφάλιση της αρωγής του ή την έμπρακτη έκφραση ευχαριστίας, είναι όρος δανεισμένος από την θρησκευτική πρακτική. Και δεν είναι τυχαίο το γεγονός ότι οι αρχαιότεροι μύθοι που έχουν ως θέμα την θυσία της γυναίκας σχετίζονται άμεσα με την τελετουργία. Στην πράξη, τουλάχιστον στην Ελλάδα των ιστορικών χρόνων, τα σφάγια της θυσίας ήταν πάντα ζώα, στον μύθο όμως, αξιοσημείωτα συχνά το θύμα είναι μια κοπέλα.
Για ν’ αρχίσει ο Τρωικό πόλεμος χρειάστηκε η θυσία της Ιφιγένειας. Το τέλος του σφραγίζεται με την προσφορά της Πολυξένης, που το χυμένο πάνω στον τάφο αίμα της θα εξευμενίσει την ψυχή του Αχιλλέα. Για να νικήσουν οι Αθηναίοι τους Ελευσινίους πρέπει να θυσιαστούν οικειοθελώς οι κόρες του Ερεχθέως. Ανάλογη είναι η μοίρα της θυγατέρας του Αριστομένη, αλλά και άλλων ανώνυμων παρθένων από τα Λεύκτρα και από την Θήβα. Για να γλυτώσει η Αθήνα από τον λοιμό θα προσφερθούν οι «Λεώ κόραι», ενώ η Ησιόνη και η Ανδρομέδα θα αφεθούν βορά στα τέρατα για να γλυτώσουν οι χώρες τους από την οργή των θεών.
H θυσία της Ιφιγένειας - Francois Perrier
Την στιγμή της κρίσης, την ώρα του μεγίστου κινδύνου οι άνδρες παραδίνουν στον θάνατο μια παρθένα. Σύμφωνα με το μαγικό αξίωμα «στο ύψιστο αξίζει το άριστο», είναι «η καλλίστη», η θυγατέρα του ίδιου του αρχηγού που πρέπει να προσφερθεί για να έχει η επίκληση το ποθούμενο αποτέλεσμα. Το ευγενικό αίμα του εκλεκτού όσο και αθώου θύματος συμφιλιώνει τις εχθρικές δυνάμεις από το υπερπέραν και εξάπτει την επιθετικότητα των ανδρών που ξεκινούν για την μάχη. Η εικόνα της παρθένας, που ζωντανή ήταν το αντικείμενο του πόθου, πηγή έντασης και αντιπαλότητας για τα αρσενικά μέλη της ομάδας, γίνεται ο συνδετικός κρίκος που τους σμίγει στο κοινό εγχείρημα και οδηγεί τους πολεμιστές στην νίκη. Όμως για να γίνει αποδεκτή η θυσία, το θύμα πρέπει να συγκατανεύσει και να προσφερθεί οικειοθελώς, ώστε να απαλλαγεί έτσι η κοινότητα από το βάρος της ενοχής και τον φόβο της τιμωρίας. Μεταθανάτια λατρεία και προσφορές εξευμενισμού θα είναι το αντίτιμο της ζωής που πρόσφερε η κόρη.
Αργότερα, στην Κλασσική εποχή, η μυθοπλαστική δραστηριότητα των μεγάλων τραγικών, που το έργο τους ζει από τις εσωτερικές συγκρούσεις και τα διλήμματα των ηρώων του, θα αναδείξει μια σειρά νέες ηρωίδες, που με διαφορετικό, πιο εσωτερικό τρόπο μορφοποιούν το αρχέτυπο της γυναικείας προσφοράς. Η Αντιγόνη δεν διστάζει, υπακούοντας στον άγραφο νόμο, να θάψει τον αδερφό της, ακόμη και αν το τίμημα θα είναι να κατέβει ζωντανή στον τάφο. Την κρίσιμη στιγμή η ηρωίδα ξεπερνά σε γενναιότητα όλους τους άντρες, χωρίς ωστόσο να αναιρεί την γυναικεία φύση της που εκφράζεται ιδανικά στον λόγο της: «Ούτοι συνέχθειν, αλλά συμφιλείν έφυν» (γεννήθηκα όχι για να μισώ, αλλά για ν’ αγαπώ). 

Η Αντιγόνη εμπρός στον νεκρό Πολυνείκη - Νικηφόρος Λύτρας

Ιδανική αδερφή η Αντιγόνη, ιδανική θυγατέρα η Ηλέκτρα, η γυναίκα του πένθους που αρνήθηκε την χαρά της ζωής και έγινε ζωντανή Ερινύα του νεκρού πατέρα της, προσκολλημένη στην θλίψη της μνήμης του, ενσαρκώνουν τέλεια την πατριαρχική αντίληψη της συγγένειας. Η μόνη που τις ξεπερνά σε αρετή είναι η Άλκηστις, η «γυναικών αρίστη», που με απόλυτη νηφαλιότητα επιλέγει να προσφέρει την δική της ζωή για να σωθεί ο άνδρας της γιατί, όπως του λέει η ίδια, «ουκ ηθέλησα ζην αποσπασθείσα σου». Ιδανικό πρότυπο της προσφοράς, στην οποία η δύναμη του έρωτα μπορεί να οδηγήσει, η Άλκηστις, που για χάρη της οι θεοί επέτρεψαν να ανατραπεί ο φυσικός νόμος, γίνεται το διαχρονικό σύμβολο της αγάπης που νικάει τον θάνατο και βρίσκει μια αξιοζήλευτη θέση στην νεότερη λογοτεχνία.

O Hρακλής παλεύει με τον Θάνατο για να σώσει την Άλκηστη - Frederick Leighton

(Αγγελική Κοτταρίδη - αρχαιολόγος, περιοδικό "Αρχαιολογία & Τέχνες")

Δεν υπάρχουν σχόλια:

Δημοσίευση σχολίου