Δευτέρα 21 Νοεμβρίου 2016

Carmina Burana


Tον Ιούνιο του 1937 στην Φρανκφούρτη ανέβηκε για πρώτη φορά το έργο του Κάρλ Όρφ, Carmina Burana.
Ένα μοντέρνο έργο,  χωρίς όμως να υποπίπτει στις μοντέρνες παγίδες που επιφυλάσσουν οι εξελίξεις στην μουσική του 20ου αιώνα. Καταφέρνει, ενώ χρησιμοποιεί κανόνες μοντέρνας μουσικής, να αγγίξει και να ανακινήσει στον ακροατή το αρχετυπικό Ευρωπαϊκό πνεύμα, το οποίο τόσο πάσχιζαν να ανακαλύψουν συνάδελφοί  του κατά τις αρχές του 20ου  αιώνα.
Οι λόγοι που κάνουν αυτό το έργο ένα εκ των σημαντικότερων του Δυτικού πολιτισμού  δεν είναι απλά η επιλογή του θέματος προς μελοποίηση, ούτε καν  η ίδια μουσική αυτή καθ’ αυτή, αλλά η χρήση της σε συνδυασμό με τα κείμενα και τη γενική σκηνοθεσία. Συγκεκριμένα, η επιλογή των κειμένων προς μελοποίηση από τα carmina (δηλαδή τα τραγούδια/ποιήματα που αποτελούν την συλλογή των Carmina Burana απ’ το μοναστήρι Μπουράνουμ), η σειρά που τους δίνεται και η μουσική τους ερμηνεία. Ένα δείγμα της επιτυχίας του έργου είναι πως ο μέσος ακροατής (ακόμα και κάποιος δίχως πρότερη γνώση μουσικής) νοιώθει πως έρχεται κοντά στον μεσαιωνικό-Ευρωπαϊκό κόσμο, ενώ στην πραγματικότητα η μουσική είναι σαφώς «σύγχρονη»!
Η προσέγγισή μας πρέπει να είναι ολιστική. Τόσο τα αυθεντικά carmina, αλλά κυρίως η ένταξη κάποιων εξ αυτών στο έργο του Όρφ, έχει να κάνει με την πολυσχιδή φιλοσοφική και εμπειρική αντίληψη που κυρίως δύναται να αποτυπωθεί και να εκφραστεί με την «κυκλικότητα του χρόνου».  Είναι ένα επαναλαμβανόμενο πολυεπίπεδο μοτίβο το οποίο ξεκινά εξωτερικά, από την επανάληψη του ίδιου ποιήματος «Ο Fortuna» (Ω τύχη) στην αρχή και στο τέλος του έργου (το οποίο αποτελεί και το πλέον γνωστό Carmen-τραγούδι της συλλογής). Εσωτερικά, αυτή η επανάληψη παρατηρείται ακόμη και από την τοποθέτηση των λατινικών ποιημάτων στην αρχή, ακολουθούμενα από τα γερμανικά  και έπειτα την επιστροφή πάλι στα λατινικά. Η επιλογή του τροχού της τύχης αποτελεί   το σύμβολο του έργου. Από την πρώτη του παρουσίαση χρησιμοποιείται στις εκτελέσεις του έργου ή στις αφίσες τις σχετικές με αυτό. Ο τροχός της τύχης εμφανίζεται τόσο στο μεσαιωνικό χειρόγραφο όσο και στην πρώτη εκτέλεση του έργου. Εμφανίζεται ρητά στα κείμενα καθώς και στο «O Fortuna» κατά την επίκληση της τύχης ως «Rota tu volubilis» (Εσύ περιστρεφόμενε τροχέ), αλλά και έμμεσα όπως στην δεύτερη στροφή του δεύτερου κάρμεν όπου αναλύεται η μεταβολή της θέσης από τα υψηλά (Fortune solio sederam elatus/ Ευρισκόμουν καθήμενος στον θρόνο της Τύχης υψηλά) στα χαμηλά (Nunc a summo corrui/ Τώρα έπεσα από τα ύψη). Αυτή η μη γραμμικότητα στη αντίληψη του χρόνου και η παρουσίαση της ζωής ως κύκλοι επί κύκλων συνάδει με την καθαρά φυσική αντίληψη σε όλες τις  εκφάνσεις της ζωής, αλλά και αρχετυπικά, μέσω τελετουργίας, όπως αυτή έχει διασωθεί σε ήθη, έθιμα και αντιλήψεις των Ευρωπαϊκών λαών.  Η σύγκριση με τον Άρνολντ Σόενμπεργκ ( Arnold Schoenberg 1874-1951) ως προς την προσέγγιση αυτού του θέματος είναι διαφωτιστική. Πράγματι, ο 20ος αιώνας σε αντίθεση με την παράδοσή μας, γνώρισε σε όλα τα πεδία της τέχνης την τάση του πριμιτιβισμού. Την αναζήτηση δηλαδή μίας κάποιας «εκφραστικής αλήθειας και ελευθερίας» στην τέχνη των πρωτόγονων φυλών της Αφρικής (Paul Klee 1879-1940), της Ταϊτής ( Eugene Henri Paul Gauguin 1848-1903) και γενικά όσο μακρύτερα γίνεται από τον Ευρωπαϊκό πολιτισμό, οδηγώντας κατ’ ουσίαν στην κατάργηση των Ευρωπαϊκών «κτήσεων» - επιτευγμάτων  στην τέχνη, όπως επί παραδείγματι της προοπτικής στην ζωγραφική και τελικά την κατάργηση οπτικού θέματος (!) σε διάφορα κινήματα της ζωγραφικής. Αντίστοιχο της κατάργησης της προοπτικής στην ζωγραφική ίσως αποτελεί η εισαγωγή της ατονικότητας (χαρακτηριστικά στον Schoenberg) στην μουσική ή ακόμα και η συνειδητή απώλεια της ρυθμικότητας (Claude- Achille Debussy) ως άξονα δόμησης που ήταν ανέκαθεν στοιχείο της παραδοσιακής, αλλά και της αποκαλούμενης κλασσικής μουσικής.Στην ιεροτελεστία της Άνοιξης ο Ιγκόρ Στραβίνσκι θεωρεί πως προσεγγίζει το άφατο της ανθρώπινης αντίληψης του χρόνου και της ωρίμανσης, καταλήγοντας σε ένα εντυπωσιακό μεν αποτέλεσμα, η σχέση όμως του οποίου με την παράδοση σε όλα τα επίπεδα είναι αμφισβητούμενη. Αυτό ήταν εξάλλου μέρος της «επαναστατικότητας» που επιδίωξε ο συνθέτης. Το ζήτημα «πρόοδος για την πρόοδο» είναι αρκετά ευρύ και δεν θα αναλυθεί εδώ περισσότερο. Αλλά αυτή η ανάλυση δείχνει και την αξία της «επανάστασης στην επανάσταση» που επιδίωξε ο Όρφ με την ενασχόλησή του με καθαρά παραδοσιακά θέματα, όπως εν προκειμένω με μία συλλογή μεσαιωνικών κάρμινα  και μεταχειριζόμενος αυτό το υλικό όχι κλασσικά, δηλαδή οπισθοδρομώντας, αλλά τολμηρά κάνοντας χρήση της νέας μοντέρνας γλώσσας. Προς έκφραση αυτών που οι «μοντέρνοι επαναστάτες» προσπαθούσαν να αποποιηθούν, ήτοι την παράδοση[1].
 H στωική θέαση ανάμεσα στην πρώτη και δεύτερη εμφάνιση του «Ο Φορτούνα», τονίζει το φιλοσοφικό στίγμα του απροσδιορίστου της ζωής, μαζί με έναν πόνο ύπαρξης, ένα «weltschmertz» που ευθέως μπορεί να ειδωθεί στον στίχο «semper in angaria» (πάντα δούλος/υποταγμένος στην τύχη (ετυμ. αγκαρία)).  
Είναι σαφώς εμφανής η τραγικότητα του Ελληνικού μύθου γενικότερα, αλλά και η Βουδιστική αντίληψη της κυκλικότητας, της Σαμσάρα ως κύκλος των ζωών/ εμπειριών του κόσμου.
Προχωρώντας στα πιο απλά φαινομενικά  carmina γίνεται εισαγωγή στον ετήσιο κύκλο των εποχών και ότι αυτό ορίζει, με πολλές αναφορές σε πανηγύρια και λαϊκά γλέντια. Ο περιπαιχτικός τόνος των ποιημάτων είναι εμφανής από τους συγγραφείς – μοναχούς, όντες σε μοναστήρι του 13ου αιώνα, οι οποίοι παρουσιάζουν την απλή καθημερινότητα από το πλαίσιο μίας ολότητας. «Μεταφράζοντας» το ύφος και το περιεχόμενο οι μοναχοί προσέγγιζαν αυτό που αργότερα ο Νίτσε θα ανέλυε ως μία ένωση του Διονυσιακού με το Απολλώνιο: Οι χαρές της ζωής σε μέρες γιορτινές, αλλά και στην καθημερινότητα δεν έρχεται σε αντίθεση με την αναζήτηση του υψηλού, αντίθετα την συμπληρώνει όταν αυτή είναι με μέτρο και βιωμένη οργανικά και φυσικά. Χαρακτηριστικά, ένα τέτοιο ελαφρύ και ευχάριστο νόημα εμφανίζεται στο 8ο carmen (γερμανόφωνο) στην κατηγορία  «Uf dem anger» (Στο πράσινο/στο λιβάδι) όπου λαμβάνει χώρα μια γιορτή όπως φαίνεται από τους τίτλους Tanz, Reie (6ο και 9ο carmen) όπου οι νεαρές γυναίκες προσπαθούν να καλλωπιστούν και να εντυπωσιάσουν τους άντρες.  Αφού καλλωπίζονται με ερυθρό χρώμα (roete) καλούν: Seht mich an, jungen man! Lat mich iu gevallen! Minnet, tugentliche man, minnechliche frouwen! (Κοίτα με νεαρέ άντρα, ελπίζω[2] να σου αρέσω. Αγάπησε ευγενικέ άντρα κοπέλες που αξίζει να αγαπηθούν). Αντίστοιχα νοήματα βρίσκονται παντού.
Ο Όρφ, κάνει επιπλέον το εξής ιδιοφυές. Δεν προσαρμόζει πάντα την μουσική στον τόνο του αντίστοιχου carmen. Χαρακτηριστικά στο 4ο carmen το δεύτερο στο «Primo Vere» (Άνοιξη), που ονομάζεται «Omnia sol temperat» (όλα τα θερμαίνει ο ήλιος) . Το carmen είναι αισιόδοξο, υποδέχεται την άνοιξη και την χαρά: «Omnia sol temperat purus et subtilis» (Όλα τα θερμαίνει ο ήλιος αγνός και ευγενικός). Δεδομένου της ιδιότητας των συγγραφέων ως Βενεδικτίνοι μοναχοί τον μεσαίωνα ενδιαφέρον έχει η αναφορά στην πρώτη στροφή για τον νέο θεό: «et iocundis imperat deus puerilis» (και παιδικά εξουσιάζει ο νεαρός θεός). Σαφής αναφορά αναγέννησης/γένεσης, αρκετά «παγανιστικό» για τα δεδομένα του μεσαίωνα.
Σε αυτό το ευδιάθετο carmen λοιπόν ο Όρφ του έδωσε μία μελαγχολική μελωδία, που δεν ταιριάζει καθόλου με τα λόγια. Είναι σαν μία φωνή υπενθύμισης, έχει μία ρομαντική ενδοσκόπηση (nachdenklichkeit) που απαντά στην Ευρωπαϊκή σκέψη τον 19ο αιώνα.
Έπειτα από όλα αυτά λοιπόν, ακολουθώντας τους κύκλους επί κύκλων και την ροή του χρόνου, όταν τελειώνει η αναφορά σε κοσμικές γιορτές ( εδώ εμφανίζονται τα carmina στην  γερμανική γλώσσα, που αποδίδουν το κοσμικό, τον κόσμο της ζωής των χωρικών ) επιστρέφουμε στα λατινικά (που συμβολίζει στον ευρωπαίο του μεσαίωνα την θεία, υπερκόσμια γλώσσα). Με λατινικά έγινε η εκκίνηση στον φιλοσοφικό στοχασμό , έπειτα η πορεία προς τα κάτω, τα «καθ΄ημάς» εγκόσμια με λατινικά και γερμανικά και τελικά γίνεται η επιστροφή στον ουρανό με τα λατινικά ολοκληρώνοντας τον κύκλο). Αφού έχει γίνει η επιστροφή στα λατινικά και λίγο πριν το τέλος παρουσιάζεται το 22ο carmen, «templus est locundum» (καιρός/ ώρα του παιχνιδιού) το οποίο είναι στο ύφος  των προηγουμένων, αλλά ελαφρύνει  το βαρύ κλίμα που είχε διαμορφωθεί μουσικά συνεχίζοντας με παιχνίδισμα. Η παιδική χορωδία του Όρφ έχει να κάνει με την λατινική γλώσσα και συμβολίζει αγγέλους σε ένα δεύτερο επίπεδο. Από την πλευρά της ιστορίας της μουσικής αυτό είναι εμφανές.  Χαρά και αγάπη για ζωή. Κοπέλες, αλλά με αθωότητα. Ο Όρφ βάζοντας παιδική χορωδία δείχνει τον αγνό και ενθουσιώδη χαρακτήρα του έρωτα (novus amor est, quo pereo/είναι νέος έρωτας για αυτό θα χαθώ). Όλα αυτά λαμβάνουν χώρα στην σκιά του δεύτερου «Ο φορτούνα» που έπεται με ότι αυτό συνεπάγεται φιλοσοφικά. Κλείνοντας δηλαδή τον κύκλο της ζωής, του έργου και του κόσμου με μια ηρωική αισιοδοξία  ιδωμένη από μία παιδική ματιά. Άραγε σε αντιδιαστολή με το omnia sol temperat; …..Statu variabilis λοιπόν!
Να προσθέσουμε πως η κυκλικότητα στην μουσική είναι πολύ εμφανής στο δαχτυλίδι του Ριχάρδου Βάγκνερ, όπου μετά την καταστροφή της Βαλχάλα και την ισοπέδωση του παρηκμασμένου κόσμου επιστρέφουμε σκηνοθετικά σε ένα φως το οποίο δεικνύει μία νέα αρχή. Μία αρχή η οποία έρχεται  μαζί με τις μουσικές νότες του «νερού» του Ρήνου. Εκεί δηλαδή όπου  επέστρεψε ο χρυσός και το δαχτυλίδι κλείνοντας έναν κύκλο ο οποίος είχε ξεκινήσει 15ώρες πριν…



[1] Σε αυτό ο Ορφ σαφώς δεν υπήρξε ο μοναδικός. Στην Ελλάδα άξιες αναφοράς είναι οι προσπάθειες του Μητρόπουλου και Σκαλκώτα.
[2] (lat, όπως το lassen στα σημερινά γερμανικά δύναται να έχει ρόλο ευκτικής κατά την μετάφραση)

Δευτέρα 14 Νοεμβρίου 2016

"Homo Modernus"

   Την σκιαγράφηση του σύγχρονου ανθρώπου με σημείο αναφοράς την σκέψη του Ιταλού Julius Evola και τους “αφορισμούς” του Κολομβιανού Nicolás Gómez Dávila μας δίνει σε ένα δοκίμιο 27 σελίδων ο Marek Rostkowski, με τίτλο “Homo Modernus - Το πορτραίτο του σύγχρονου ανθρώπου σύμφωνα με τον Evola και τον Dávila”. Το κείμενο, το οποίο δεν περιορίζεται αποκλειστικά στους παραπάνω στοχαστές, έχει δημοσιευθεί στα Αγγλικά στο περιοδικό “Aristokratia” (Homo modernus. Evolian - gomezian portrait of modern man, Aristokratia Vol. II, Australia, 2014) καθώς και στα Πολωνικά στο περιοδικό “Templum Novum” (Ηomo modernus. Evoliańsko - gómezowski portret człowieka nowoczesnego, Templum Novum no. 9, Polska, 2009) .

 Στα ελληνικά κυκλοφορεί για πρώτη φορά από τις αυτοεκδόσεις ΟΙΝΙΑΔΕΣ.


   “Η παρατηρούμενη κρίση καθώς και τα βαθύτερα αίτιά της, έχουν προσδιοριστεί στα έργα όσων ανήκουν στον κύκλο της Παράδοσης, με την γενικότερη έννοια της λέξης και όχι με την οικονομική, την κοινωνική ή την πολιτική – έννοιες που αποτελούν, σε αντίθεση με τους απολογητές της αριστεράς, μόνο αποτελέσματα του σύγχρονου κόσμου – αλλά με την πνευματική και τη θρησκευτική έννοια. Ένα πρωτοφανές σχίσμα έλαβε χώρα στην εσωτερική διάσταση του ανθρώπου, ένα ανεπανόρθωτο πλήγμα στη συγκρότησή του, γεγονός που επηρέασε ταυτόχρονα και τον κόσμο μέσα στον οποίο βρίσκεται. Το σχίσμα αυτό συνίσταται στην απομάκρυνση, στην σταδιακή εκτροπή και τελικώς στην απάρνηση της εξουσίας, της σπουδαιότητας, ακόμη και της ίδιας της ύπαρξης μιας ανώτερης θεϊκής Πραγματικότητας, που υπερβαίνει την κατάσταση της ανθρώπινης ύπαρξης.”


Για περισσότερες πληροφορίες: oiniades@mail.com