Το κείμενο αποτελεί ομιλία του Fridtjof Nansen στην Ένωση Κοινωνικής και Πολιτικής Εκπαίδευσης, στο Λονδίνο, τον Ιούνιο του 1907.
Αν ανατρέξουμε στην ιστορία της θρησκευτικής, ηθικής και επιστημονικής σκέψης, υπάρχουν δύο πράγματα που κατ' εξοχήν μας εντυπωσιάζουν.
Από την μια πλευρά, καθίσταται προφανής ο τρόπος που θρησκείες καθώς και ηθικές ιδέες εξαρτώνται από την ανάπτυξη της ανθρώπινης σκέψης - τ.έ. της επιστήμης - σε κάθε εποχή.
Στις απαρχές της ιστορίας οι άνθρωποι ψηλάφιζαν στο πνευματικό σκοτάδι. Στον σκληρό τους αγώνα ενάντια στις δυνάμεις της φύσης έβρισκαν καταφύγιο σε αλλόκοτες προλήψεις προσαρμοσμένες στις παιδαριώδεις ιδέες τους με σκοπό να παρηγορούν συναισθήματα αδυναμίας· και βαθμηδόν μάθαιναν μερικές αδρές ηθικότητες στον αγώνα της επιβίωσης. Όμως, καθώς η κατανόηση αυξανόταν - εξαιρετικά αργά στην αρχή - πολλές από τις αλλόκοτες και παιδαριώδεις προλήψεις παραμερίζονταν σταδιακά, και κατακτούνταν περισσότερο ανεπτυγμένες και αξιοπρεπείς ηθικές ιδέες. Αυτή η τροπή ή, θα μπορούσε να πει κανείς, εξυγίανση, συνεχιζόταν και συνεχίζεται. Θα ήταν, πραγματικά, πολύ αλαζονικό να θεωρήσουμε ότι κατακτήσαμε πια την ωριμότητα. Βρισκόμαστε μόνο σ' αυτό που θα μπορούσε να αποκληθεί νεότητα, κι έχουμε ακόμη μακρύ δρόμο μέχρι την ενηλικίωση. Θα μπορούσαμε να πούμε, μαζί με τον Έμερσον, ότι η θρησκεία της μιας ηλικίας είναι, κατά κανόνα, η φιλοσοφική τέρψη της επόμενης.
Από την άλλη πλευρά, μας προξενεί εντύπωση το ότι, ενώ οι αλλόκοτες προλήψεις της παιδικής ηλικίας και τα θρησκευτικά δόγματα της κάθε εποχής διαρκώς μεταλλάσσονται με την εξέλιξη της ανθρώπινης σκέψης, οι ηθικές ιδέες πέτυχαν ένα σχετικά υψηλό επίπεδο αρκετά νωρίς· και ορισμένες βασικές αρχές, εν πάση περιπτώσει, που τέθηκαν σε παλιούς καιρούς, έχουν αλλάξει σχετικά λίγο, μολονότι ακόμη κι αυτές δεν μπορούν να αποφύγουν τον επηρεασμό και την τροποποίησή τους από την επιστήμη. Αναφέρω ως παραδείγματα τις ηθικές ιδέες της Αρχαίας Ελληνικής Θρησκείας, του Βουδισμού και του Χριστιανισμού. Δεν είναι δυνατόν να αρνηθούμε ότι οι θρησκείες αυτές, αναφορικά με δόγματα και προλήψεις, διαφέρουν σημαντικά· όμως, αν δούμε τις ηθικές τους απόψεις, πρέπει να παραδεχθούμε ότι περισσότερο ή λιγότερο μοιάζουν.
Η ερμηνεία αυτού του γεγονότος είναι προφανής. Οι ηθικές μας ιδέες βασίζονται στους θεμελιώδεις νόμους που ρυθμίζουν την ανάπτυξη του οργανικού κόσμου, ενώ τα θρησκευτικά δόγματα ανήκουν σε μια εντελώς διαφορετική σφαίρα, κάτι έξω από αυτόν τον κόσμο. Οι άνθρωποι βρήκαν καταφύγιο στην πρώτη αλλόκοτη θρησκευτική πρόληψη, και στην πίστη σε υπερφυσικές δυνάμεις, στην επιθυμία τους για την ζωή και τον φόβο τους για τον θάνατο. Στο αίσθημα των ιδίων τους των αδυναμιών και την ακαταμάχητη δύναμη της περιβάλλουσας φύσης, η πίστη στην ειδική στήριξη από υπερφυσικές δυνάμεις αποτέλεσε μια ανακούφιση που παρείχε αυτοπεποίθηση και άνεση στο δύσκολό τους αγώνα. Θα έπρεπε, επομένως, να καταστεί εδώ σαφές ότι πρόκειται για δύο διακριτές σφαίρες ιδεών· και αυτό θα έπρεπε, κατά την άποψή μου, να έχει γίνει ξεκάθαρο εδώ και πολύ καιρό στην εκπαίδευση των νέων.
Τώρα ερχόμαστε να εξετάσουμε το ζήτημα από την σκοπιά της κοινωνικής και πολιτικής εκπαίδευσης. Είναι προφανές ότι, για την κοινότητα και την πολιτεία, οι ηθικές ιδέες των πολιτών είναι υψίστης σημασίας, ενώ τα θρησκευτικά δόγματα του ενός ατόμου θα έπρεπε να είναι απολύτως προσωπική υπόθεση.
Οφείλει, επομένως, η πολιτεία να ζητήσει να παρέχονται στον κάθε πολίτη, ανεξαρτήτως των θρησκευτικών του απόψεων, καλές, γερές ηθικές ιδέες, κατάλληλες ώστε να τον καθιστούν χρήσιμο και επιδέξιο μέλος της κοινότητας· και θα έπρεπε να του παρέχονται με τέτοιον τρόπο ώστε να διαρκούν μια ζωή, χωρίς να σείονται από οποιεσδήποτε αμφιβολίες που πιθανώς να συναντήσει η θρησκευτική του πίστη. Όσο για το πώς μπορεί να επιτευχθεί κάτι τέτοιο με τον καλύτερο δυνατό τρόπο, ίσως να υπάρχουν διαφορετικές γνώμες· όμως πιστεύω ότι θα πολλοί θα συμφωνήσουν πως το παρόν σύστημα της εκπαίδευσης δεν είναι από αυτήν την σκοπιά, ικανοποιητικό, και ενέχει σοβαρούς κινδύνους για το μέλλον.
Η απόψή μου είναι, επομένως, ότι πρόκειται για ένα θέμα ζωτικής σημασίας για την ανθρωπότητα, του οποίου η συζήτηση δεν εξαντλείται ούτε σε συχνότητα ούτε σε βαρύτητα. Πρέπει να αποπειραθούμε να βρούμε τον σωστό τρόπο και στην συνέχεια να τον ακολουθήσουμε δίχως δισταγμό. Δεν μπορούμε να παραμένουμε αδιάφοροι εκεί όπου διακυβεύονται ζωτικά ενδιαφέροντα. Ο Κομφούκιος είχε πει πολύ παλιά ότι "το να βλέπουμε ποιο είναι το σωστό, και να μην το πράττουμε, αποτελεί έλλειψη θάρρους". Πολλοί θα έπρατταν σωστά εάν υιοθετούσαν αυτά τα λόγια. Κανένας που έχει παιδιά, ή που έχει ο,τιδήποτε να κάνει με την εκπαίδευση νέων, δεν θα μπορούσε να αποφύγει να διαπιστώσει σε τι δύσκολη και επικίνδυνη μεταβατική περίοδο ζουν οι νέοι σήμερα. Βρισκόμαστε στην αρχή ενός νέου αιώνα με περισσότερες της μιας έννοιες. Αυτό συμβαίνει κυρίως, νομίζω, για δύο λόγους. Η ζωή γίνεται πολύ περίπλοκη. Δεν καταφέραμε να ακολουθήσουμε την υλική ανάπτυξη, η οποία προχώρησε τόσο γρήγορα που ο εγκέφαλός μας δεν αυτοπροσαρμόσθηκε στην νέα διάταξη των πραγμάτων. Η ζωή έχει καταστεί τόσο πολύ μια βιασύνη που η κύρια ενέργειά μας αναλώνεται στην προσπάθεια να μην μένουμε πίσω. Βρίσκουμε ελάχιστο χρόνο για περισυλλογή. Και πιστεύω ότι το αποτέλεσμα είναι η έλλειψη, στις μέρες μας, της προσωπικότητας, της ειλικρίνειας και της πρωτοτυπίας. Αν κοιτάξουμε εκατό χρόνια πίσω, η ζωή ήταν πολύ ευκολότερη από ό,τι σήμερα. Όλοι είχαν στην διάθεσή τους άπλετο χρόνο για να εμβαθύνουν σ' αυτό το ζήτημα, να είναι αμιγείς και ειλικρινείς, και να βρίσκουν τον εαυτό τους και τις ποικίλες φάσεις της προσωπικότητάς τους.
Όμως ελλοχεύουν άλλοι, και πιθανώς ακόμη μεγαλύτεροι, κίνδυνοι στο μέλλον. Είναι μια εποχή που παλιά και νέα δόγματα έρχονται αντιμέτωπα. Τα παλιά δόγματα αναγκάζονται να συναντήσουν τις νέες απόψεις και τις ιδέες της επιστήμης. Φαίνεται ότι αυτοί που ευθύνονται για την εκπαίδευση των νέων δεν έχουν λάβει μέχρι τώρα υπόψη τους πώς να αντιμετωπίζουν τέτοιες δυσκολίες, και πιστεύω ότι το αποτέλεσμα είναι να υπάρχει στις μέρες μας μεγαλύτερη απαισιοδοξία από όση χρειάζεται. Πρόκειται για έναν κίνδυνο που ασφαλώς δεν περιορίζεται με το να προσποιούμαστε ότι δεν τον βλέπουμε. Ο Δημόκριτος είχε πει: "Υπάρχει ένας μόνο τρόπος για να καθιστούμε τα μεγάλα κακά μικρά: να τα κοιτάζουμε κατευθείαν στα μάτια". Εμείς που ζήσαμε πολλούς από αυτούς τους κινδύνους δεν επιθυμούμε να εκτεθούν υποχρεωτικά και τα παιδιά μας στους ίδιους κινδύνους. Επιθυμούμε να απομακρύνουμε τα προσκόμματα που ξέρουμε πως μπορούν να απομακρυνθούν. Υπάρχουν άνθρωποι που υποστηρίζουν ότι η ορθή θεραπεία συνίσταται στο να καταπολεμούν τις νέες απόψεις της επιστήμης. Πόσο λίγο έχουν διδαχθεί τέτοιοι άνθρωποι από την ιστορία! Πρόκειται για το ίδιο παραμύθι ξανά και ξανά. Καμιά αλήθεια δεν ζει παντοτινά, και κάθε αλήθεια έχει τον καιρό της· όμως, όταν έλθει ο χρόνος της, είναι τόσο μάταιο να την καταπολεμά κανείς, όσο και το να προσπαθεί να την συντηρήσει μετά την λήξη του χρόνου της.
Ο Γαλιλαίος και ο παπικός κόσμος αποτελούν ένα καλό παράδειγμα. Ο κλήρος επιθυμούσε να διακόψει την κίνηση της Γης, επειδή θεωρούσε ότι ήταν επικίνδυνη για τα δόγματά του, και ανάγκασε τον Γαλιλαίο να ορκισθεί ότι η γη δεν εκινείτο. Όμως η Γη δεν σταμάτησε. Απλώς ο κλήρος χτύπησε το κεφάλι του στο ντουβάρι, και στην συνέχεια έπρεπε να αλλάξει όλα του τα δόγματα για να προσπαθήσει ακόμη και να σκαρφαλώσει στο ντουβάρι. Πάντα έτσι ήταν. Είναι ανώφελο να κατηγορεί κανείς την επιστήμη για τις διεκδικήσεις της. Έχει προχωρήσει, και θα συνεχίσει να προχωρεί, ανενόχλητη στο μονοπάτι της αναζήτησης της αλήθειας, ακόμη κι αν ταράζει πολλές από τις αυταπάτες μας ή κι αν τις κάνει κομμάτια, κι αν αφήνει πολλούς από εμάς πίσω, σακατεμένους και σε απόγνωση.
Το σωστό είναι να αφήσουμε τις ιδέες και τα δόγματά μας να δοκιμασθούν και να εξαγνισθούν από το νέο φως. Αυτό, εννοώ, είναι σήμερα περισσότερο απαραίτητο από οποτεδήποτε στο παρελθόν, ειδικά καθώς οι νέες ιδέες της επιστήμης πρόκειται να εξαπλωθούν στο μέλλον σε ένα πολύ μεγαλύτερο ποσοστό ανθρώπων από ό,τι έως τώρα· και υπάρχουν ιδέες στην όψη της ύπαρξης και του σύμπαντος τις οποίες υποστηρίζει η σύγχρονη επιστήμη που θα έρρεπαν να καταστούν ιδιαίτερα επικίνδυνες αν δεν είστε προετοιμασμένοι να τις υποδεχτείτε.
Οι ηθικές ιδέες, καθώς κι εκείνες σχετικά με την ζωή και τις αξίες της, πάντοτε, όπως ανέφερα, επηρεάζονταν σε μεγάλο βαθμό από την πρόοδο της επιστήμης· όμως, αυτή η επιρροή έχει αυξηθεί σταθερά τους τελευταίους αιώνες, ιδιαίτερα με την μεγάλη πρόοδο των φυσικών επιστημών. Η παρούσα κατάσταση των πραγμάτων ξεκίνησε ουσιαστικά στις μέρες του Κοπέρνικου, όταν αυτός ταρακούνησε το κέντρο του σύμπαντος και εκσφενδόνισε την Γη στο ταξείδι της γύρω από τον Ήλιο και μέσα στο διάστημα. Τι τεράστια διαφορά σήμανε αυτό στον κόσμο της σκέψης! Στα χρόνια του Μεσαίωνα η Γη και η ανθρωπότητα ήταν επίκεντρο του σύμπαντος. Τώρα είχαμε καταστεί μόνο ένας μικρός, ασήμαντος κρίκος της κυκλοφορίας. Η διαφορά είναι σαν αυτήν ανάμεσα σε δύο πόλους. Ο ένας πόλος ήταν αυτός του επηρμένου παιδιού, όπου οι ίδιοι, με όλες τις ιδέες μας, ήμασταν στο κέντρο, και το σύμπαν είχε δημιουργηθεί προς όφελός μας. Αυτή η εξέλιξη μας έχει οδηγήσει προς τον άλλον πόλο - μια κατάσταση μελαγχολικής νεολαίας, στην οποία εμείς, η ανθρωπότητα, και ολόκληρος ο κόσμος των ιδεών μας, δεν είμαστε παρά παροδικές μορφές στην αιώνια κυκλοφορία που δεν έχει ούτε αρχή ούτε τέλος.
Γιατί μέσα και έξω, πάνω, κοντά, κάτω,
δεν είναι τίποτε παρά μια μαγική παράσταση σκιών
παιγμένη σ' ένα κουτί που για κερί έχει τον Ήλιο,
που γύρω του εμείς μορφές-φαντάσματα ερχόμαστε και φεύγουμε.
Η πρώτη όψη των πραγμάτων, του εαυτού μας ως επικέντρου, ήταν εύκολη και ταιριαστή στο να ικανοποιήσει την φιλαρέσκεια του παιδιού και να το κάνει να νιώσει ευτυχισμένο. Μου θυμίζει την μύγα που καθόταν στην άμαξα και τίναζε τις πτέρυγές της, νομίζοντας ότι αυτή είχε σηκώσει το νέφος της σκόνης πίσω της.
Η ύστερη όψη των πραγμάτων είναι επικινδυνότερη και δυσκολότερη. Ρέπει στο να οδηγήσει σε μεγάλη απόγνωση και απαισιοδοξία σε μυαλά με ανεπαρκή παιδεία και ανέτοιμα να την αποδεχθούν· και εδώ, πιθανώς, να έγκειται ο μεγαλύτερος κίνδυνος των ημερών μας, ίσως ακόμη και του μέλλοντος.
Πως θα 'πρεπε να ανταποκριθούμε; Υπάρχουν εκείνοι που υποστηρίζουν, όπως ανέφερα προηγουμένως, ότι η μόνη γιατρειά είναι να καταπολεμήσουμε μια τόσο άθλια όψη των πραγμάτων με όλα τα διαθέσιμα όπλα. Θα ήταν το ίδιο αν τούτοι προσπαθούσαν να στρέψουν τον τρεχούμενο ποταμό και να διδάξουν στο νερό να ρέει ανηφορικά. Το μόνο που θα καταφέρουν είναι να φράξουν το νερό, και αργά ή γρήγορα ο ποταμός θα σπάσει τα φράγματά τους και θα προξενήσει μεγαλύτερες βλάβες με τις χειμαρρώδεις πλημμύρες του.
Ένα συνετότερο πλάνο είναι να αποφύγουμε τέτοιες μάταιες απόπειρες, και στην θέση τους να προσπαθήσουμε να προετοιμάσουμε την γη να δεχθεί το νερό, ώστε να μπορεί να ρέει απαλά, και να αρδεύσουμε και να λιπάνουμε τα χωράφια αντί να τα καταστρέψουμε.
Ασφαλώς εδώ οφείλουμε να εφαρμόσουμε, αν ποτέ το επιχειρήσουμε, ό,τι διδαχθήκαμε από το δόγμα της επιβίωσης του καταλληλότερου. Θα 'πρεπε να χρησιμοποιήσουμε την διαθέσιμη ενέργεια για να προσαρμόσουμε τον οργανισμό στο περιβάλλον του, και όχι να τον φθείρουμε στην προσπάθεια να ταιριάξουμε το περιβάλλον στον οργανισμό.
Θα ήταν αδύνατο στο διάστημα αυτό να τονίσω τα πολλαπλά σκαλοπάτια, άλλα μικρότερα και άλλα μεγαλύτερα, και συχνά επίσης προσκόμματα, που ιχνηλατούν την πορεία της ανάπτυξης από τον έναν πόλο που ανέφερα στον άλλο, και που ξεκίνησε στην τελευταία της φάση με τον Κοπέρνικο. Θα αναφέρω μόνο μια, και ίσως την μεγαλύτερη, ανακάλυψη του περασμένου αιώνα - ίσως όλων των αιώνων - που πραγματικά επέφερε επανάσταση στην ανθρώπινη σκέψη περισσότερο από οτιδήποτε άλλο. Πρόκειται για την ανακάλυψη του νόμου της διατήρησης της ενέργειας. Φαίνεται σχεδόν αδιανόητο πώς οι στοχαστές δεν γνώριζαν ανέκαθεν αυτόν τον θεμελιώδη νόμο· και όμως είναι μόλις πενήντα χρόνια που ο Robert Mayer θεωρήθηκε, τουλάχιστον από ορισμένους, λίγο-πολύ ιδιόρρυθμος όταν πρωτοδημοσίευσε την θεωρία του. Και όμως, πενήντα χρόνια νωρίτερα, είχε ανακαλυφθεί ο νόμος του ακαταλύτου της ύλης, που στην ουσία σημαίνει το ίδιο πράγμα, αν και αυτό δεν είχε καταστεί κατανοητό.
Η ανακάλυψη αυτή σε συνάρτηση με το δόγμα ότι τίποτε δεν συμβαίνει δίχως αιτία έχει θέσει νέα θεμέλια για την ανθρώπινη σκέψη. Παλιότερα εθεωρείτο λογικό ότι όλα τα πράγματα πρέπει να έχουν μια αρχή και πρέπει να έχουν ένα τέλος. Βλέπουμε τώρα ότι πραγματικά τίποτε από όσα παρατηρούμε δεν είχε μήτε αρχή μήτε τέλος, και ότι επομένως η μόνη λογική όψη του σύμπαντος, βασισμένη στις ίδιες μας τις εμπειρίες, το θέλει να είναι άπειρο στον χρόνο και τον χώρο. Υπήρχε πάντα, και θα συνεχίσει για πάντα. Δεν έχει όρια, αλλά εκτείνονται απείρως προς όλες τις κατευθύνσεις.
Είναι αναπόφευκτο μια τέτοια σύλληψη, μόλις κατανοηθεί πλήρως, να πρέπει να αλλάξει ολωσδιόλου τις απόψεις μας για την ζωή και τις ιδέες μας για της ηθικές της αξίες. Αντί να υπαγόμαστε σε μια ευνοημένη τάξη κάποιας διαφορετικής και καλύτερης προέλευσης από την υπόλοιπη φύση, έχουμε καταστεί τμήμα του συνόλου. Κατά κάποια έννοια, πρόκειται για μια κίνηση από τον ατομισμό προς τον σοσιαλισμό.
Δεν υπάρχουν σχόλια:
Δημοσίευση σχολίου