Παρασκευή 10 Μαΐου 2013

Fridtjof Nansen: Η επιστήμη & ο σκοπός της ζωής (B' Μέρος)

Θα συνοψίσω τι μας διδάσκει τώρα η επιστήμη για την κυκλοφορία του σύμπαντος. Γνωρίζουμε, από την απευθείας παρατήρηση, ότι ο Ήλιος διαρκώς εκπέμπει τεράστιες ποσότητες θερμότητας - δηλαδή ενέργειας - στο διάστημα, και μπορούμε να καταμετρήσουμε την ποσότητα. Αυτό συμβαίνει, είμαστε αρκετά βέβαιοι, για τουλάχιστον ένα δισεκατομμύριο χρόνια, και πιθανώς πολύ περισσότερο, και θα συνεχίσει να κάνει το ίδιο για δισεκατομμύρια χρόνια. Όμως, αυτό σημαίνει έτσι κι αλλιώς μια διαρκή απώλεια ενέργειας· και, παρά το ότι η πηγή ενέργειας - δηλαδή, η ποσότητα θερμότητας που εμπεριέχεται στον ήλιο είναι πολύ μεγάλη, δεν είναι μολαταύτα ατέρμων· και συνεπώς φθάνουμε στο βέβαιο συμπέρασμα ότι ο Ήλιος πρέπει βαθμηδόν να ψύχεται, αν και με βραδύ ρυθμό, στο διάβα εκατομμυρίων κι εκατομμυρίων ετών. Αλλά όταν ο Ήλιος θα έχει ψυχθεί σε έναν ορισμένο βαθμό, οι συνθήκες για την ζωή στην επιφάνεια της Γης θα καταστούν άκρως δυσμενείς, και η ζωή θα αναγκασθεί να αντιμετωπίζει όλο και μεγαλύτερες δυσκολίες ύπαρξης, έως ότου τελικά εξαφανιστεί πλήρως. Πώς θα είναι τότε η λεγόμενη εξέλιξη; Θα προχωρήσει προς μια αντίθετη κατεύθυνση. Οι δυνατότητες ύπαρξης θα αποβούν βαθμηδόν όλο και λιγότερο ευνοϊκές γοα τα περίπλοκα και εξαιρετικά εξελιγμένα ζώα· ενώ οι απλοί, κατώτεροι οργανισμοί θα είναι πιθανώς εκείνοι που θα ζήσουν περισσότερο, ώσπου ακόμη κι αυτοί να εξαφανισθούν. Τελικά όλο το νερό στην επιφάνεια της Γης θα παγώσει· οι ωκεανοί θα  μεταμορφωθούν σε πάγο μέχρι τα βάθη. Λίγο αργότερα το ανθρακικό οξύ της ατμόσφαιρας θα αρχίσει να προσπίπτει στην επιφάνεια της Γης με την μορφή του χιονιού, και κάποια στιγμή αργότερα και πάλι η θερμοκρασία στην επιφάνεια θα έχει φθάσει περίπου στους -330 F· τότε νέοι ωκεανοί θα σχηματιστούν καθώς η ατμόσφαιρα θα υγροποιείται, και η ατμόσφαιρα αυτής της Γης στο μέλλον θα είναι μόνο υδρογόνο και ήλιο. 
Ο Ήλιος θα υποστεί την ίδια διαδικασία. Θα καλυφθεί βαθμηδόν από έναν φλοιό, και θα καταστεί αυτό που αποκαλούμε σκοτεινό αστέρα· αλλά ως σκοτεινός αστέρας θα συνεχίζει την πορεία του διαμέσου του διαστήματος, συνοδευόμενος από τους πλανήτες. 
Το ότι αυτό θα είναι το μελλοντικό ιστορικό του ηλιακού μας συστήματος είναι γνωστό εδώ και πολύ καιρό, και βεβαίως η επιστήμη δεν μπορεί να το αρνηθεί· όμως για πολύ κόσμο, που επιθυμεί να έχει και αρχή και τέλος, είναι ένα είδος παρηγοριάς η σκέψη ότι με την εκπομπή θερμότητας στο διάστημα οι ήλιοι βαθμηδόν ψύχονται, καθώς η θερμοκρασία του διαστήματος αυξάνει, και κάποια στιγμή θα πρέπει να επιτευχθεί μια συγκεκριμένη κατάσταση όπου η θερμοκρασία θα είναι ομοιόμορφα κατανεμημένη στο σύμπαν και σε όλα του τα σώματα. Αυτό θα σήμαινε τον τέλειο θάνατο κάθε κίνησης - τον λεγόμενο θερμικό θάνατο. Αν αυτή η άποψη είναι ορθή, η νεκρή κατάσταση της ομοιόμορφης θερμοκρασίας πρέπει να επιτευχθεί σε ένα περιορισμένο χρονικό διάστημα· θα έπρεπε επομένως να είχε επιτευχθεί πολύ, πολύ παλιά, αν το σύμπαν υπήρχε πάντοτε. Όμως το γεγονός ότι αυτή η κατάσταση δεν έχει επέλθει εθεωρήθη ως απόδειξη του ότι έχει υπάρξει μια αρχή, και συνεπώς πρέπει να υπάρξει και ένα τέλος. Η ιδέα φαινόταν παρηγορητική, ειδικά επειδή ο άνθρωπος και ο μικρός του κόσμος τότε γίνονταν ένα σημαντικότερο μέρος της ύπαρξης, και όχι αναγμένα σε απλές εφήμερες μορφές στην αιώνια κυκλοφορία. 
Είναι πηγή στεναχώριας για εκείνους που γαντζώνονται από τέτοιες παρηγορητικές ιδέες το ότι η επιστήμη δεν μπορεί να τις παραδεχθεί. Οι παρατηρήσεις και η λογική μάς οδηγούν με άτεγκτη βεβαιότητα στην προϋπόθεση μιας αέναης κυκλοφορίας·[...]
Εδώ δεν μπορούμε να υπεισέλθουμε σε λεπτομέρειες· αλλά όσα ειπώθηκαν μπορεί να αρκούν για να αποδείξουμε πώς η κυκλοφορία του σύμπαντος συνεχίζει από αιωνιότητα σε αιωνιότητα. Αυτό είναι το μάθημα που μας διδάσκει η σύχρονη επιστήμη σε σχέση με την ύπαρξη. Η ζωή ενός ηλιακού συστήματος διαρκεί μόνο για ένα δευτερόλεπτο σε σύγκριση με την αιωνιότητα, και θα διαλυθεί ξανά σε νέα συστήματα. 
Η ανθρωπότητα, με το ιστορικό των αγώνων της, των επιτευγμάτων και των προσδοκιών, των χαρών και των οδυνών της, θα ξεκληρισθεί σαν ένα περασμάνο όνειρο. 
Αυτό μπορεί να φαίνεται μια λυπηρή και άπελπις όψη των πραγμάτων, και ένα επικίνδυνο και απογοητευτικό ερώτημα πιθανόν να επιβληθεί στον νέο άνθρωπο μόλις αρχίσει να το αντιλαμβάνεται, και αυτό είναι το ερώτημα του σκοπού. Για ποιο σκοπό, τότε, όλα τα δεινά της ζωής, ο αγώνας χωρίς τέλος για υψηλότερους στόχους; - Μόνο αυταπάτες, όλη η παράσταση μόνο και μόνο για να εξαφανισθούν στο τέλος σαν σκιές-φαντάσματα; Θα διατυπώσει: "Είμαι πρόθυμος να αγωνιστώ, αλλά πρέπει να γίνει για έναν σκοπό". Προσκομίζει την επιταγή του στην ζωή και απαιτεί να εξοφληθεί. Είναι ριψοκίνδυνο πράγμα να δίνεις στους νέους επιταγές για τις οποίες δεν είσαι βέβαιος ότι η ζωή θα τις εξοφλήσει στην συνέχεια. Και η ιδέα του σκοπού είναι, ίσως απλά μια τέτοια δύσκολη επιταγή. 
Οι περισσότεροι άνθρωποι μεγαλώνουν βεβαίως με την ιδέα ότι τα πάντα στην ζωή έχουν έναν σκοπό, και θα έχουν, κατά κανόντα, μια έτοιμη απάντηση όταν ερωτηθούν ποιοι είναι οι σκοποί, αν και, ίσως, όχι πάντοτε αρκετά ικανοποιητική. Όπως, για παράδειγμα, όταν ένας φίλος μου, ένας Νορβηγός καθηγητής της ζωολογίας, έθεσε σε μια νεαρή φοιτήτρια, που έδινε τις εξετάσεις της στην φυσική ιστορία, την ερώτηση: "Γιατί κελαηδούν τα πουλιά;" Μετά από κάποια σκέψη, η κυρία απάντησε: "Για να δοξάζουν τον Θεό"· όμως η απάντηση δεν θεωρήθηκε ικανοποιητική. Μερικές φορές μπορεί να υπάρχει σοβαρή διαφωνία ως προς το ποια θα ήταν στην πραγματικότητα η ορθή απάντηση. Για παράδειγμα, αν ρωτούσα τους αναγνώστες μου "Ποιος είναι ο σκοπός των ενδυμάτων;" ελπίζω ότι οι περισσότεροι θα απαντούσαν: "Ο στόχος τους είναι να προστατεύουν το σώμα"· αν και φοβούμε ότι πολλοί, ειδικά οι κυρίες, θα έλεγαν ότι στόχος τους είναι μάλλον να διακοσμούν το σώμα. Εν πάση περιπτώσει, όλοι μας παραδεχόμαστε ότι υπάρχει μια απάντηση σε τέτοια ερωτήματα, αν και μπορεί να διαφωνούμε σε ορισμένες περιπτώσεις για το ποιος είναι ο σκοπός. 

Όμως παραμένει εντυπωσιακό το γεγονός ότι αν ξαφνικά σάς έθεταν το ερώτημα, "Ποιος είναι ο σκοπός της ζωής;" οι περισσότεροι άνθρωποι θα προβληματίζονταν, και δεν θα ήξεραν τι ακριβώς να πουν. Έχουμε μια έτοιμη απάντηση για κάθε τι ασήμαντο που σκοπός του είναι να συντηρεί ή να γεμίζει την ζωή, αλλά για την ζωή στο σύνολό της πολλοί από εμάς θα έπρεπε να σκεφθούμε τι να πούμε πριν καταφέρουμε να δώσουμε μια απάντηση· και πιστεύω ότι θα ήταν πολύ δύσκολο να βρούμε δύο ανθρώπους που θα έδιδαν ακριβώς την ίδια. Η εξήγηση είναι προφανώς ότι ο σκοπός είναι μια ιδέα που ανήκει εξ ολοκλήρου στον οργανικό κόσμο. Είναι μια κύρια αρχή στον αγώνα για την ύπαρξη και στον νόμο της επιβίωσης του καταλληλότερου. Κάθε όργανο έχει έναν σκοπό· καί, όταν ένας ζωολόγος ανακαλύπτει ένα νέο όργανο σε ένα ζώο, η πρώτη του επιθυμία είναι να εξεύρει ποιος μπορεί να είναι ο σκοπός αυτού του οργάνου. 
Όμως αυτή δεν είναι μια αρχή που μπορεί να ισχύει στην ενέργεια, και η ίδια η ζωή είναι μια μορφή ενέργειας. Επομένως, το να θέσουμε το ερώτημα "Ποιος είναι ο σκοπός της ζωής;" ή "Ποιος είναι ο σκοπός του οργανικού κόσμου;" είναι σαν να ρωτούμε λίγο-πολύ "Ποιος είναι ο σκοπός της περιστροφής της Γης;"
Πιστεύω οι νέοι άνθρωποι, όταν μεγαλώσουν αρκετά ώστε να το κατανοήσουν, θα 'πρεπε να μαθαίνουν να το αντιλαμβάνονται αυτό, και πώς να χαράζουν τις διαχωριστικές γραμμές, ώστε να μην πέφτουν θύματα στον πειρασμό της απελπισίας και της απαισιοδοξίας. Θα 'πρεπε να μαθαίνουν να κατανοούν πώς όταν ερωτούν για τον σκοπό της ζωή, ή ακόμη για τον σκοπό του σύμπαντος, θέτουν ένα ερώτημα στο οποίο η επιστήμη δεν έχει απάντηση. Με αυτό το ερώτημα αφήνουν τον κόσμο της εμπειρίας και περνούν στον κόσμο της πίστης. Δεν θεωρώ ότι οι άνθρωποι θα έπρεπε να ζουν δίχως πίστη· αντίθετα, οι περισσότεροι άνθρωποι την χρειάζονται. Όμως ένα γερό σύστημα ηθικής παιδείας θα έπρεπε να βασίζεται στην όψη των πραγμάτων που κατακτάται μέσω της εμπειρίας - δηλαδή της παρατήρησης - ώστε να μπορεί, κατω από οποιεσδήποτε συνθήκες, να αντέχει την δοκιμασία της ζωής, και να μην κλονίζεται βαριά από πιθανές μεταβολές στην πίστη και στα δόγματα, που η ζωή αναγκαστικά επιφέρει. Η ανάμιξη, στην παιδεία, θρησκευτικών δογμάτων με ηθικές ιδέες, αλληλοεξαρτώμενες, ενέχει σοβαρό κίνδυνο· και ούτε, φοβούμαι είναι κατάλληλη για να παρέχει ειλικρίνεια, αν οι νέοι άνθρωποι διδάσκονται τις ηθικές ιδέες απλώς ως εντολές, στις οποίες οφείλουν να πιστεύουν, είτε τις βρίσκουν λογικές είτε όχι, και αν δεν μάθουν να κατανοούν πόσο βαθιά είναι ριζωμένες οι ηθικές ιδέες στην ίδια τους την φύση, και πώς βρίσκονται σε αρμονία με τους θεμελιώδεις νόμους που ρυθμίζουν την ανάπτυξη του οργανικού κόσμου.
Κάποτε άκουσα μια συζήτηση ανάμεσα σε έναν πολύ διακεκριμένο και ευφυή κληρικό και έναν αγνωστικιστή. Ο κληρικός ρώτησε τον αγνωστικιστή αν πράγματι δεν πίστευει στην ζωή μετά θάνατον. Ο αγνωστικιστής απάντησε ότι δεν πίστευε. Ο κληρικός είπε ότι δεν μπορούσε να κατανοήσει κάτι τέτοιο, και ακόμη λιγότερο να κατανοήσει γιατί ο αγνωστικιστής διήγε έναν ηθικό βίο. Αν αυτός, ο κληρικός, δεν πίστευε σε μια ζωή και την ανταμοιβή μετά θάνατον, δεν μπορούσε να αντιληψθεί τον σκοπό ενός ηθικού βίου, και βεβαίως θα δοκίμαζε όλη την χαρά των απολαύσεων που θα μπορούσε η ζωή να του προσφέρει. Ο αγνωστικιστής απάντησε ότι φοβόταν πως μάλλον τα γούστα τους δεν συμφωνούσαν και πολύ. Ο ίδιος έβλεπε την ευτυχία του στην αρμονία, και μια τέτοια ζωή δύσκολο θα έφερνε αρμονία στην ύπαρξή του. Αυτός ο αγνωστικιστής είχε διαπαιδαγωγηθεί με την ίδια πίστη όπως και ο κληρικός, και είχε διεξαγάσει πολλούς αγώνες πριν να μάθει να χαράζει τα διαχωριστικά όρια ανάμεσα στην ηθική και τα θρησκευτικά δόγματα. 
Η αναζήτηση της αλήθειας δεν θα έπρεπε να είναι μόνο μια φράση· οφείλει να είναι ειλικρινής. Όση αμηχανία και οδύνη μπορεί να φαίνεται ότι προξενεί σε μερικούς ανθρώπους η όψη της ύπαρξης στην οποία καταλήγει η επιστήμη, δεν μπορεί ωστόσο να καταδικάζεται. Πού γράφτηκε ότι η αλήθεια δεν επιτρέπεται να μην παρηγορεί; Α, αδύναμα μυαλά, χωρατεύετε με την αλήθεια εξ αποστάσεως· αλλά όταν την ανταμώσετε στο στενό μονοπάτι, όπου δεν υπάρχει χώρος για να περάσετε απ' το πλάι, τότε λακίζετε. Όμως θα οφείλατε να αντιληφθείτε ότι εκείνη δεν σηκώνει παιχνίδια. Ή αναζητούμε την αλήθεια και αποδεχόμαστε τις συνέπειες, ή δεν την αναζητούμε. Δεν υπάρχει εδώ χώρος για συμβιβασμό. Θα ήταν άραγε ειλικρίνεια αν, για να ικανοποιήσουμε την ματαιοδοξία και την έπαρσή μας, αρνούμασταν τα λογικά συμπεράσματα των δικά μας παρατηρήσεων, ακόμη κι αν φαίνονται απελπιστικά για κάποιους; Είναι πράγματι ουσιώδες, και πολύ σπουδαιότερο, οι νέοι άνθρωποι να μαθαίνουν από την αρχή ότι η ειλικρίνεια είναι αυτή η αρετή που βρίσκεται στην βάση όλης της ηθικής. Θα μπορούσαν και να θυμηθούν τα λόγια του Κάρλαϋλ: "Ειλικρίνεια, μια βαθιά, μεγάλη, γνήσια ειλικρίνεια, είναι το πρώτο χαρακτηριστικό όλων των ανθρώπων με οποιοδήποτε τρόπο ηρώων."
Μια άλλη αρετή θεμελιώδους σημασίας, ειδικά για την σύχρονη ζωή, είναι η αληθινή μετριοφροσύνη. Μια σοβαρή αντίρρηση στα ηθικά δόγματα πολλών θρησκειών είναι, κατά την γνώμη μου, ότι δείχουν μια κάποια έλλειψη μετριοφροσύνης, η οποία μπορεί να αποβεί ολέθρια για τους νέους. Ο μέσος χριστιανός, για παράδειγμα, ομιλεί πολύ για την μετροφροσύνη και την ταπεινότητα ως αληθείς χριστιανικές αρετές· όμως αυτό δεν τον αποτρέπει από το να πιστεύει ότι ανήκει στους λίγους εκλεκτούς, ή από το να θεωρεί τα δικά του δόγματα ως την μοναδική αλήθεια και σωτηρία. Είναι επίσης αρκετά έτοιμος να κρίνει τους άλλους. Αυτό μετά βίας αποτελεί σεμνότητα. Οι απόψεις της σύγχρονης επιστήμης μπορούν να διδάξουν ένα κατά πολύ υγιέστερο μάθημα. Από την ενατένιση του διαστήματος σε μια έναστρη νύχτα ο νέος μπορεί να διδαχθεί περισσότερη μετριοφροσύνη από ό,τι σε χρόνια εκπαίδευσης στα δόγματα του τύπου που μόλις ανέφερα, καθώς μπορεί να μάθεια να κατανοεί πόσο ασήμαντο κομμάτι του σύμπαντος στην πραγματικότητα είμαστε εμείς και ο μικρός μας κόσμος. Θα έπρεπε, συνεπώς, από την νεαρή ηλικία να μάθει να γονατίζει στα πόδια της αιωνιότητας, να ακούει την σιωπή του αχανούς διαστήματος και να αναφωνεί αληθώς:

Σ' αυτόν τον ιερό τόπο
ποιες είναι οι μικροστεναχώριες μας;
Δεν τολμώ να αναφέρω τις δικές μου. 

(Λόρδος Βύρων)

Κανένα μάθημα δεν μπορεί καλύτερα να μας εξυψώσει πάνω από τα καθημερινά προβλήματα, να διευρύνει τον νου και να κάνει τους ανθρώπους μεγαλύτερους. Ο έναστρος ουρανός είναι ένας πραγματικός φίλος· σταθερά εκεί, σταθερά να γαληνεύει, σταθερά να υπενθυμίζει ότι όλα σου τα προβλήματα, οι αμφιβολίες, οι ανησυχίες, είναι διερχόμενα μικροπράγματα. Στο κάτω-κάτω, οι απόψεις μας, οι αγώνες μας, τα δεινοπαθήματά μας - δεν είναι τόσο πολύ σπουδαία και μοναδικά. 

Το Αιώνιο Σάκι από 'κείνη την Κούπα έτρεξε
Μυριάδες φυσαλίδες σαν εμάς, και θα χυθούν,
όταν συ κι εγώ θα 'χουμε περάσει πίσω από το πέπλο·
α, όμως πολύ, πολύ ο κόσμος θα διαρκέσει!

(Στίχοι του Πέρση μαθηματικού-αστρονόμου και ποιητή Ομάρ Χαγιάμ, 1048-1131 μ.Χ.)

Όσοι νομίζουν ότι αυτή είναι μια καταθλιπτική άποψη των πραγμάτων, ικανή να κάνει τους ανθρώπους απαισιόδοξους, θα 'πρεπε να σκεφθούν μήπως το λάθος είναι στην δική τους παιδεία, που τους έχει διογκώσει με μια ολέθρια υπερ-εκτίμηση της σπουδαιότητας της ανθρωπότητας και του εαυτού τους. Εάν είχαν μάθει στην πραγματική μετριοφροσύνη από την αρχή, δεν θα υπήρχε κίνδυνος. Είναι σαν τους ανθρώπους που δεν είναι συνηθισμένοι να ζουν σε μεγάλα υψόμετρα· αισθάνονται ίλιγγο και πέφτουν στην άβυσσο, ενώ εκείνοι που έχουν μεγαλώσει με τα ύψη δεν μπορούν καν να νιώσουν ένα τέτοιο συναίσθημα. 
Οι φιλόσοφοι της αρχαιότητας υποστήριζαν παρόμοιες απόψεις για την ύπαρξη δίχως να απελπίζονται. Ο Λουκρήτιος υπογραμμίζει ότι ένα αναπόφευκτο τέλος δεν είναι κάτι λυπηρό· είναι μια ευλογία, μια ανακούφιση, μια απελευθέρωση· οι συγκεκριμένες γνώσεις που αποκτά ο άνθρωπος σ' αυτήν την ζωή είναι η κορυφαία αλήθεια της επιστήμης που τον καθιστά ικανό να την βιώσει. 
Είναι ουσιώδες για την κοινότητα και την πολιτεία, κάθε πολίτης να ανατρέφεται ώστε να κατανοεί πλήρως οτι το ένα του καθήκον απέναντι στον εαυτό του και τους άλλους είναι να εκμεταλλευθεί στο έπακρο αυτήν την ζωή, να αναπτύξει μέσα του τις δυνατότηες που του έχει δώσει η φύση, και να είναι όσο το δυνατόν ευτυχέστερος. Μ' αυτόν τον τρόπο συνεισφέρει τα μέγιστα στην ευτυχία των άλλων. Ας γίνει πλήρως κατανοητό ότι η μελαγχολία και η απαισιοδοξία, αν και πιθανόν ελκυστικές, είναι αμαρτίες αν οδηγούν στην αδράνεια - το ίδιο βαριές όσο κάθε αμαρτία στον κόσμο. Πρέπει να αποφευχθούν με αυστηρό αυτοέλεγχο. Η ζωή είναι από μόνη της πλούσια, όμορφη και γεμάτη δυνατότητες. Ας μάθουν οι νέοι να το βλέπουν αυτό, κι ας μην μαραζώνουν γι' αυτό΄που δεν υπάρχει. Θα 'πρεπε να μάθουν την βαθιά αλήθεια του γνωμικού του βασιλιά Αλφρέδου:

Όποιος είναι ενάρετος είναι γνωστικός·
κι όποιος είναι γνωστικός είναι χρηστός·
κι όποιος είναι χρηστός είναι ευτυχής. 

Ας υπάρχει η επιθυμία να πράττουμε οτιδήποτε όσο το δυνατόν καλύτερα και η ικανοποίηση τού να αισθανόμαστε ότι το πράξαμε. Αλλά ας αποτυπώσουμε ταυτόχρονα στον νου των νέων, ποτέ, όποτε υπάρχει δυνατότητα επιλογής, να μην κάνουν οτιδήποτε μπορεί να γίνει εξίσου καλά ή ακόμη και καλύτερα από κάποιον άλλον. Πόσες χαμένες ζωές θα είχαν σωθεί, πόσο λιγότερη θα ήταν η βιασύνη να κάνουμε το ίδιο πράγμα, αν κάθε άτομο προσπαθούσε να βρει την δική του πορεία! Τι εξοικονόμηση ενέργειας για την κοινότητα!
Το απόφθεγμα αυτό μπορεί να θεωρηθεί ότι βρίσκεται σε δυσαρμονία με την αληθινή ταπεινοφροσύνη που ανέφερα πρωτύτερα. Όμως το να θεωρείς τον εαυτό σου ικανό για κάτι δεν είναι το ίδιο πράγμα με το να θεωρείς τον εαυτό σου πολύ σημαντικό. 
Τέλος, θα 'πρεπε πάντοτε να θυμόμαστε ότι δεν είναι οι ιδέες οι οποίες ασπάζεται ένας άνθρωπος ή τα δόγματα στα οποία πιστεύει αυτά που έχουν σημασία για τους συνθανθρώπους του: είναι οι πράξεις του. Ακόμη και τα πιο υψηλόφρονα όνειρα πέρα απ' τα σύννεφα, είναι ελάχιστα χρήσιμα αν δεν οδηγούν στην δράση. 



Δεν υπάρχουν σχόλια:

Δημοσίευση σχολίου