Τα αρχέτυπα της Γυναίκας στον αρχαίο ελληνικό μύθο (B' Μέρος)

Μελετώντας το θέμα της γυναικείας προσφοράς, ο σύγχρονος παρατηρητής θα περίμενε να βρει το αρχέτυπο της μητέρας, όμως, ο αρχαίος μύθος δεν φαίνεται να ασχολείται ιδιαίτερα μαζί του. Η σχέση της μάνας με το παιδί της όχι μόνο δεν εξαίρεται αλλά συχνά αποδεικνύεται λιγότερο σημαντική από άλλους δεσμούς συγγένειας. Η Αλθαία, όταν συγκρούεται ο γιος της Μελέαγρος με τον αδερφό της, προτιμά να καταστρέψει τον πρώτο για να σώσει τον δεύτερο, επιλογή που εκφράζει βέβαια την ιεράρχηση της συγγένειας στα πλαίσια της αρχαιοελληνικής αντίληψης. Ενώ υπάρχουν και ηρωίδες, όπως η Μήδεια του Ευριπίδη, που χρησιμοποιούν τα παιδιά τους για να τιμωρήσουν τα ανομήματα των αντρών τους. Η στάση αυτή, που φαίνεται αφύσικη, ερμηνεύεται στα πλαίσια της πατριαρχικής αντίληψης που θέλει το παιδί να ανήκει απόλυτα στον πατέρα και υποβαθμίζει καίρια την σχέση με την μάνα.

[..]

Η δύναμη, κατ’ εξοχήν, συστατικό στοιχεία της εξουσίας σε μια κοινωνία πατριαρχική είναι βέβαια χώρος εξ ορισμού απαγορευμένος για τις γυναίκες. Ωστόσο ο μύθος, που καταγράφει όχι μόνον τις επιθυμίες αλλά και τους φόβους της ομάδας, γνωρίζει γυναίκες που στάθηκαν πιο δυνατές από τους άντρες. Οι ηρωίδες αυτές, κατάλοιπα κάποτε μιας παλιότερης τάξης πραγμάτων, είναι τρομερές και άκρως επικίνδυνες, μορφές αρνητικές και σκοτεινές, που απειλούν μόνιμα να ανατρέψουν την τάξη του κόσμου σε όποιο επίπεδο κι αν κινούνται.

Αταλάντη

Η λιγότερο ίσως απεχθής από όλες είναι η Αταλάντη, η νεαρή αθλήτρια-κυνηγός που μέσα από την σφαίρα της Αρτέμιδος διεισδύει στον χώρου του κυνηγιού και του αθλητισμού, χώρο απαγορευμένο για το φύλο της, και μάλιστα καταφέρνει να ξεπεράσει τους αρσενικούς συντρόφους της με τρόπο που δημιουργεί δυσαρμονία και ανασφάλεια, ώσπου με την σειρά της να δαμαστεί και αυτή ερωτικά από έναν άντρα.

Cletemnestra after the murder - J.Collier

Πολύ πιο επικίνδυνη είναι η φοβερή βασίλισσα, η Κλυταιμνήστρα, η οχιά που καραδοκεί κουλουριασμένη στην σπιτική εστία, η τυπική ενσάρκωση της κακιάς γυναίκας, που όχι μόνο τόλμησε ν’ αποκτήσει εραστή, αλλά έφτασε να σκοτώσει με δόλο τον βασιλιά και άντρα της για να πάρει στα χέρια της την εξουσία, ξεπερνώντας έτσι κάθε όριο και ανατρέποντας κάθε αποδεκτή έννοια νόμου και τάξης. Μια από τις πιο παλιές μορφές του μύθου, μια γυναίκα που ποτέ δεν ήταν θεά, η Κλυταιμνήστρα μοιάζει να ανακαλεί φαντάσματα και εφιάλτες μιας άλλης εποχής που η πατριαρχική Ελλάδα προσπαθούσε μάταια να λησμονήσει. Χαρακτηριστικά είναι τα λόγια που βάζει στο στόμα της ο Αισχύλος: «Με δοκιμάζετε σαν να ήμουν γυναίκα άμυαλη, όμως χωρίς φόβο στην καρδιά εγώ το λέω σε σας παρόλο που το ξέρετε και μου είναι αδιάφορο, αν θέλεις να με επαινέσεις ή να με κατακρίνεις. Αυτός εδώ είναι ο Αγαμέμνονας, ο άντρας μου, που βρήκε τον θάνατο από τούτο το δεξί μου χέρι, έργο τεχνίτρας δίκαιης». Για την Κλυταιμνήστρα η τιμωρία θα είναι φριχτή και χωρίς έλεος, γιατί ο μύθος, πέρα από όλα τα άλλα, έχει στόχο την διδαχή.

Amazons - J. H. W. Tischbein

Τερατικές και αποτρόπαιες είναι και οι Αμαζόνες, μια κοινωνία γυναικών που νέμονται την εξουσία και ζουν από τα έργα του πολέμου, μια κοινωνία συμμετρική και αντίθετη από εκείνη των ελλήνων, μια κοινωνία που είναι το αρνητικό της πόλης των ανδρών, της πόλης του νόμου και του ορθού λόγου, που είναι το υπόδειγμα του κράτους του άλογου και του μη νόμου, του ανεστραμμένου κόσμου όπου κυριαρχεί το θηλυκό. Όμως οι Αμαζόνες, όσο και αν είναι πολεμόχαρες, είναι λιγότερο επικίνδυνες από την κακιά σύζυγο, γιατί είναι μακρινές, γιατί έρχονται απ’ έξω και ο άντρας μπορεί με τα όπλα του να τις αντιμετωπίσει. Έτσι οι ήρωες δαμάζουν τις βασίλισσες των Αμαζόνων με το ξίφος και το δόρυ στα πεδία της μάχης, με τον έρωτα στα γαμήλια κρεβάτια. Η Ιππολύτη δίνει η ίδια την πολύτιμη ζώνη της στον Ηρακλή, η Πενθεσίλεια πέφτει νεκρή στα πόδια του Αχιλλέα, η Αντιόπη γεννάει στον Θησέα τον Ιππόλυτο.

The sorceress - J.W. Waterhosue

Εξίσου παλιοί με τους μύθους που πλέκονται γύρω από το αρχέτυπο της γυναικείας δύναμη είναι και εκείνοι που αφορούν στο αρχέτυπο της γνώσης. Η γνώση μπορεί να οριστεί ως η κατανόηση της ουσίας των όντων και των φαινομένων, της δυναμικής των ενεργειών και των συσχετισμών που οδηγεί στην πρόγνωση των γεγονότων και στην επίτευξη συγκεκριμένων στόχων. Με αυτήν την έννοια στο επίπεδο του μύθου το αρχέτυπο της γνώσης είναι γένους θηλυκού και υπάρχουν μια σειρά θεϊκές μορφές που το εκφράζουν: η Γαία, η πρωτομάντις, η μητέρα των Θεών και των ανθρώπων που γνωρίζει τα πάντα και σημαίνει τα μέλλοντα, η Μήτις, η προσωποποίηση της πολύτροπης νόησης που την καταπίνει ο Δίας για ν’ αφομοιώσει την γνώση της, η Θέτις, η σοφή κυρά της θάλασσας, η Δήμητρα, η θεά που δίδαξε την καλλιέργεια της γης και αποκάλυψε τα Μεγάλα Μυστήρια για να ελευθερωθούν οι άνθρωποι από τον φόβο του θανάτου, και βέβαια η εργάνη Αθηνά, η κόρη της Μήτιδος, που γεννήθηκε από το κεφάλι του πατέρα της και υπόταξε την άγρια φύση στην δύναμη του νου, εφευρίσκοντας τον αργαλειό και τον κεραμικό τροχό, το αλέτρι και το χαλινάρι, και αρματώνοντας το πρώτο καράβι, και τέλος οι δύο θεές που κατέχουν την παντοδύναμη μαγική γνώση που μπορεί να ανατρέπει την τάξη του κόσμου, η Κίρκη και η Μήδεια.

Όμως αντίθετα με τον αρχαίο μύθο, που απηχεί την παλαιότερη τάξη των πραγμάτων και ανιχνεύεται κυρίως στην επική ποίηση του 8ου και του 7ου αι. π.Χ. στην πράξη το πατριαρχικό σύστημα, στερώντας από τις Ελληνίδες της Ιστορικής εποχής την δυνατότητα της μόρφωσης, προσπάθησε να κρατήσει τις γυναίκες μακριά από την γνώση, σαν να φοβόταν μήπως το αγαθό αυτό γίνει στα χέρια τους επικίνδυνο όπλο.

Κάτω από την εξελικτική επίδραση αυτής της αντίληψης, που φαίνεται να ξεκινά ήδη από την εποχή του Ομήρου και να εδραιώνονται στα κλασσικά χρόνια, οι παλιές θεές της γνώσης, με εξαίρεση την Αθηνά που, χάνοντας ένα μεγάλο μέρος από την θηλυκή της φύση, εντάσσεται στο νέο πλαίσιο, σιγά σιγά μεταλλάσσονται, και ή ξεθωριάζουν, διατηρώντας την ισχύ τους στην λατρεία και όχι στην μυθοπλασία, ή γίνονται ηρωίδες με περισσότερο ή λιγότερο αρνητικό χαρακτήρα. Οι πιο χαρακτηριστικές ανάμεσα στις τελευταίες είναι οι δύο μάγισσες από την γενιά του ήλιο – μια γενεαλογία που ανακαλεί παλαιότερες θεολογίες -, η Κίρκη και η Μήδεια.

Circe - J. W. Waterhouse

Η Κίρκη, η «δεινή θεός» του Ομήρου που κατοικεί στο μακρινό παλάτι της κοντά στην χώρα του θανάτου, ξέρει όλα της γης τα φάρμακα και τα φαρμάκια, τους δρόμους της θάλασσας, τα μυστικά των πλασμάτων της ερημιάς, μπορεί με τα βοτάνια της να κάνει τους άντρες να λησμονούν την φύση τους και τους μεταμορφώνει σε ζώα. Όμως ακόμη κι αυτή αφήνεται να δαμαστεί από τον Έλληνα ήρωα, και ο ποιητής χαίρεται να περιγράφει την ήττα εκείνης που θα γίνει το μυθικό αρχέτυπο της κακιάς μάγισσας. Οι αγγειογράφοι των αρχών του 5ου αι. π.Χ. αγαπούν να παριστάνουν την στιγμή της ταπείνωσής της, όταν τρομαγμένη από την δύναμη του σπαθιού του Οδυσσέα, η Κίρκη το βάζει στα πόδια αφήνοντας να της πέσει το μαγικό ραβδί της, και στα πλαίσια της κωμωδίας η παλιά θεά της άγριας φύσης θα γίνει η αδίστακτη μαυλίστρα πόρνη που καραδοκεί, έχοντας σαν παγίδα τα θέλγητρά της, να πιάσει στα βρόχια της και να οδηγήσει τον όλεθρο το αρσενικό.

Medea - Rebecca Parker

Η Μήδεια πάλι, η παλιά θεά της νόησης και της σοφής συμβουλής, όπως διδάσκει το όνομά της, που σύμφωνα με το πανάρχαιο μοτίβο των μύθων του Ιερού Γάμου θα ακολουθήσει τον εκλεκτό για να φέρει στον κόσμο των θνητών την ευλογία της γνώσης της, θα γίνει στα πρώιμα αρχαϊκά χρόνια η καλή μάγισσα που ξέρει να διώχνει την κατάρα του θανάτου και των γηρατειών, πράγματα που όσο και αν είναι επιθυμητά, ανατρέπουν την τάξη του κόσμου. Στα χέρια των τραγικών του 5ου αι. π.Χ. της εποχής που δόξασε τον Ορθό Λόγο και τον Νόμο όσο ίσως καμία άλλη, η σοφή ηρωίδα θα γίνει η πονηρή αγύρτισσα που στην ιστορία των Πελιάδων ξεπλανεύει τα ανόητα θηλυκά και τα βάζει να σκοτώσουν τον γέρο πατέρα τους με την απατηλή υπόσχεση αιώνιας νιότης, η κακιά μητριά του Θησέα που στα χέρια της η γνώση γίνεται φαρμάκι, και τέλος η στυγερή παιδοκτονία που, επειδή ακριβώς είναι σοφή, ξέρει να χτυπήσει τον αντίπαλό της εκεί που τον πονάει περισσότερο και, στερώντας από τον πατέρα τους γιους του, και καταδικάζει τον οίκο του στην απώλεια και ευνουχίζει κοινωνικά τον ίδιο. 

Η Μήδεια του Ευριπίδη, η ηρωίδα που έδωσε σάρκα στο χειρότερο εφιάλτη της πατριαρχικής κοινωνίας, καταδεικνύοντας μέσα από την πράξη της την ύστατη συνέπεια της αφύσικης αντίληψης που στο όνομα της απόλυτης αντρικής εξουσίας ήθελε τα παιδιά ξένα από την μάνα τους, είναι ο μόνος δολοφόνος της τραγωδίας που δεν τιμωρείται. Αναποδογυρίζοντας συθέμελα το φυσικό και τον ανθρώπινο νόμο, γνωρίζοντας τον ύψιστο πόνο, καθαίρεται και αποθεώνεται. Πληρώνει όμως ακριβά το τίμημα της γνώσης της και το όνομά της γίνεται συνώνυμο της πιο βαριάς δυστυχίας και του πιο αποτρόπαιου φόνου.

 (Αγγελική Κοτταρίδη - αρχαιολόγος, περιοδικό "Αρχαιολογία & Τέχνες")